اینکه اول جراحی فک انجام دهیم یا ارتودنسی، از پرسش‌های رایج و البته به‌جای مراجعه‌کنندگان مطب است؛ چون درمان ارتودنسی نمی‌تواند به تنهایی مشکلات دندانی و اسکلتی برخی افراد را کاملا اصلاح کند.
اگر تراز نبودن فک‌ها ریشه مشکل باشد (که از رشد غیر طبیعی اسکلتی ناشی می‌شود)، ترکیب جراحی و بریس معمولا بهترین راه برای اصلاح بایت است.
در ادامه ضمن توضیح ارتباط جراحی فک و ارتودنسی، مشکلات درمان‌پذیر با جراحی و ارتودنسی به تنهایی را بررسی می‌کنیم.
جراحی فک یا ارتودنسی؛ کدام توصیه می‌شود؟
این پرسش در واقع اشتباه است. ما نمی‌توانیم بگوییم جراحی فک یا ارتودنسی، چون بسته به مشکل بیمار یا ارتودنسی به تنهایی مشکل او را برطرف می‌کند یا ترکیب جراحی فک و ارتودنسی.
موضوع دیگر این است که رویکردهای این درمان‌ها و اهداف آنها متفاوت هستند. نمی‌توان گفت بین جراحی فک یا ارتودنسی کدام بهتر است، چون اینها گزینه‌های جایگزینِ یکدیگر برای درمان ناهنجاری‌های مشابه نیستند.
با مطالعه بخش‌های بعد بهتر این موضوع را درک می‌کنید.
کارکرد جراحی ارتودنسی چیست؟
جراحی اصلاحی فک یا جراحی ارتوگناتیک توسط جراح دهان، فک و صورت انجام می‌شود. این درمان برای بیمارانی تجویز می‌شود که دارای انحراف شدید فک یا ناهنجاری‌هایی هستند که نمی‌توان آنها را به تنهایی با بریس‌ها اصلاح کرد.
این جراحی طیف وسیعی از ناهنجاری‌ها را از جمله بیرون‌زدگی فک، مشکلات بایت، مشکلات تنفسی و همچنین عوارض ناشی از آسیب‌های صورت اصلاح می‌کند. در واقع جراحی ارتوگناتیک نه تنها تراز فک‌ها را کاملا اصلاح می‌کند، بلکه تقارن صورت و حتی اعتماد به نفس فرد را به شدت ارتقا می‌دهند.
در طول عمل برش‌هایی در لثه ایجاد می‌شود تا به مفصل فک و ساختارهای استخوانیِ اطراف آن که نیاز به اصلاح دارند، دسترسی پیدا کنیم. سپس استخوان‌ها با استفاده از پیچ‌ها و صفحه‌های کوچکی که مخصوصا برای اینکار طراحی شده‌اند، تغییر مکان می‌دهند.
این روش پیچیده معمولا تحت بیهوشی عمومی انجام می‌شود و راحتی بیمار را در طول جراحی تضمین می‌کند. اما پس از جراحی و در حین بهبودی، بیمار باید یکسری موارد را (از جمله برخی محدودیت‌های غذایی) رعایت کنند. توجه داشته باشید که وقتی این روش گامی از درمان ارتودنسی باشد، به آن جراحی ارتودنسی هم گفته می‌شود.
ارتوسرجری چیست؟
هنگام جست‌وجو درباره جراحی فک برای ارتودنسی، کلمه «ارتوسرجری» هم به چشم می‌خورد. طبق تعریف وبسایت انجمن ارتودنتیست‌های ایران، درمان‌های ترکیبی که شامل جراحی فک و درمان ارتودنسی باشند، ارتوسرجری محسوب می‌شود.
این روش بیشتر برای اصلاح ناهنجاری‌هایی مانند اپن‌بایت، ناهنجاری اسکلتی کلاس سه و کلاس دو شدید، انحراف فک و دیپ‌بایت تجویز می‌شود، که تشخیص‌شان به عهده ارتودنتیست و متخصص جراحی فک است.
ارتباط جراحی فک و ارتودنسی چیست؟
ارتودنسی ثابت و جراحی اصلاحی فک هردو از جمله درمان‌های دندانی هستند که به تراز مجدد آنها کمک می‌کنند. اما همان‌طور که اشاره شد، بریس‌ها نمی‌توانند به تنهایی ناهماهنگی‌های شدید فک یا ناهنجاری‌های اسکلتی را اصلاح کنند. در این شرایط نیاز به جراحی فک برای ارتودنسی مطرح می‌شود.
این جراحی با هدف تراز کردن فک‌ها و بهبود بایت فرد انجام می‌شود؛ و در کنار آن از بریس‌ها برای مرتب کردن دندان‌ها پس از اصلاح تراز فک استفاده می‌شود. این روند با جلسه مشاوره نزد جراح شروع می‌شود.
در وهله اول، متخصص ارزیابی می‌کند که آیا جراحی برای تراز کردن فک‌ها (و احیانا جراحی لثه) لازم است یا خیر. در صورت لزوم، آنها با ارتودنتیست همکاری می‌کنند تا یک برنامه درمانی سفارشی را برای بیمار ایجاد کنند.
وقتی بهبودی پس از جراحی حاصل شود، معمولا برای چندماه از بریس استفاده می‌شود تا دندان‌ها در موقعیت‌های جدید خود (در فک‌های به تازگی ترازشده) قرار بگیرند. بنابراین ارتباط جراحی فک و ارتودنسی در حالت روتین در سه مرحله تعریف می‌شود:
- درمان ارتودنسی قبل از عمل، که به طور میانگین نُه ماه تا یک سال و نیم زمان می‌برد
- جراحی فک، که چندهفته تا چندماه زمان لازم است تا وضعیت فک تثبیت شود
- درمان ارتودنسی بعد از عمل، که به طور میانگین شش ماه تا یک سال زمان می‌برد
ترکیب جراحی فک و ارتودنسی به متخصصان اجازه می‌دهد ناهنجاری‌های اسکلتی و دندانی را همزمان رفع کند، و پیشرفت‌های چشمگیری را در عملکرد فک و دهان، و زیباییِ لبخند فرد ایجاد کند.
جراحی فک چه کمکی به درمان ارتودنسی می‌کند؟
جراحی ارتوگناتیک به افرادی که بریس دارند کمک می‌کند تا چهره‌ای طبیعی‌تر داشته باشند، و بایت‌شان را بهبود دهند. این نوع درمان معمولا برای بیمارانی با ناهماهنگی‌های اسکلتی شدید توصیه می‌شود که تنها با درمان‌های سنتی ارتودنسی اصلاح نمی‌شوند.
جراحی فک برای ارتودنسی به طور موثر اوربایت، آندربایت، کراس‌بایت و اپن‌بایت را که به دلیل یک مشکل اسکلتی زمینه‌ای ایجاد می‌شوند، اصلاح می‌کند. بریس‌ها به تنهایی برای رفع مشکلات مربوط به موقعیت دندان مناسب هستند، اما جراحی فک با علت اصلی نامرتبی فک‌ها مقابله می‌کند.
با ترکیب جراحی اصلاحی و ارتودنسی (به روش‌های مختلف)، متخصص اطمینان حاصل می‌کند که دندان‌ها کاملا تراز شوند و نتیجه ثباتی طولانی‌مدت داشته باشد.
پس از انجام عمل جراحی و درمان با بریس، توانایی صحبت کردن بیمار به شدت پیشرفت می‌کند. همچنین، بهتر و راحت‌تر از قبل می‌تواند غذا را گاز بزند و بجود. نهایتا، فرد می‌تواند بدون خودآگاهی و اطمینان کامل لبخند برند، بدون اینکه دیگر نگران ظاهر دندان‌های خود باشند.
اول جراحی فک انجام دهیم یا ارتودنسی؟
درمان ارتودنسی معمولا قبل و بعد از جراحی فک لازم است. و این به خاطر آماده‌سازی بایت برای جراحی اصلاحی فک و بهینه‌سازی بایت پس از جراحی‌ست.
ارتودنتیست‌ها اغلب درمان را با اصلاح موقعیت دندان‌ها برای (و با توجه به) موقعیت جدید فک‌ها آغاز می‌کنند. ممکن است بیمار در این مرحله متوجه شود که بایت نامرتب‌تر به نظر می‌رسد، چون هدف از درمان ارتودنسی پیش از جراحی، معکوس کردن آسیب‌هایِ فیزیولوژیکی بایت نامرتب است.
برای نمونه، برخی بیماران پیش از جراحی دچار آندربایت موقت می‌شوند. اما پس از اتمام جراحی، دندان‌ها به خوبی روی هم قرار می‌گیرند.
رویکرد سرجری فرست
در بخش قبل توضیح دادیم که اول جراحی فک انجام دهیم یا ارتودنسی را؛ اما برای تعداد کمی از بیماران، ابتدا جراحی انجام می‌شود. این روش، رویکرد سرجری فرست (Surgery-First Approach) نام دارد.
در این حالت جراح بدون مراقبتهای قبلی از سمت تیم دندانپزشکی، جراحی اصلاحی را انجام می‌دهد و بعد از آن ارتودنتیست درمان را آغاز می‌کند. در حالت دیگر، بیمار پیش از عمل از یک درمان ارتودنسی کوتاه‌مدت (در حد چندهفته تا چندماه) استفاده می‌کند؛ و پس از جراحی هم فاز دوم درمان ارتودنسی آغاز می‌شود.
این رویکرد مزایا و معایب خود را دارد، و در نهایت به شرایط بیمار بستگی دارد. اگر ارتودنتیست و جراح باور داشته باشند که این روش قابل اجراست، این گزینه را با بیمار در میان می‌گذارند.
آیا جراحی فک بدون ارتودنسی امکان‌پذیر است؟
برخی بیمارها استرس‌های رایج نسبت به جراحی (به طور کلی) و هزینه آن را می‌پذیرند، اما مایل‌اند درگیر درمان طولانی‌مدت با بریس‌ها نشوند. این افراد مخصوصا می‌خواهند بدانند که آیا جراحی فک بدون ارتودنسی ممکن است یا خیر، که پاسخ معمولا منفی‌ست.
همان‌طور که گفتیم جراحی فک برای ارتودنسی باید پس از زمانی که ارتودنتیست شروع به کار می‌کند، انجام شود. یعنی دندان‌ها پیش از جراحی باید (حداقل به طور نسبی) در موقعیت صحیح قرار گرفته باشند. حتی در متد سرجری-فرست هم معمولا دوره‌ای کوتاه از درمان‌های ارتودنسی را داریم.
در غیر این صورت جراح نمی‌تواند روند جراحی را به درستی پیش ببرد، و موقعیت صحیح فکین را در اتاق عمل پیاده‌سازی کند. تنها در صورتی که دندان‌ها به درستی روی هم قرار بگیرند، می‌توان درباره احتمال انجام جراحی فک بدون ارتودنسی صحبت کرد.
چه ناهنجاری‌هایی به جراحی فک احتیاج ندارند؟
مال‌اکلوژن‌های کلاس ۱ (حالتی که دندان‌های بالایی با دندان‌های پایینی همپوشانی دارند، اما بایت طبیعی است) به جراحی فک احتیاج ندارند.
و اگر بیماران مبتلا به مال‌اکلوژن کلاس ۱ مشکلی مانند شلوغی دندان‌ها، فاصله بین دندانی، اورجت خفیف یا دندان‌های کج داشته باشند، می‌توان آن را با ارتودنسی ثابت یا متحرک درمان کرد که روی تراز دندان تمرکز می‌کند. پس از پایان درمان هم، بایتِ اصلاح‌شده به همان شکل باقی می‌ماند.
مال‌اکلوژن‌های دیگری مانند اوربایت، آندربایت، اپن‌بایت و کراس‌بایت هم معمولا با درمان‌های ارتودنسی به تنهایی اصلاح می‌شوند.
چه افرادی به ارتودنسی و جراحی فک احتیاج دارند؟
افرادی که چنین مشکلاتی دارند، مهمترین کاندیدای درمان ارتوسرجری هستند:
- مشکل در جویدن، گاز گرفتن غذا یا بلعیدن
- سردرد یا درد مزمن در فک یا مفصل فک (TMJ)
- سایش بیش از حد دندان‌ها
- اپن بایت (فاصله بین دندان‌های بالا و پایین هنگام بستن دهان)
- ظاهر نامتعادل صورت از جلو یا پهلو
- آسیب به صورت یا نقص مادرزادی
- چانه عقب‌رفته
- فک بیرون‌زده
- ناتوانی در روی هم قرار گرفتن لبها بدون فشار دادن
- تنفس مزمن از دهان و خشکی دهان
- آپنه خواب (مشکلات تنفسی در طول خواب، از جمله خر و پف)
اگر این نشانه‌ها را در خود شناسایی کرده‌اید، احتمال دارد که شما نیز به جراحی فک برای ارتودنسی احتیاج داشته باشید.
سن مناسب برای جراحی فک چیست؟
بهترین سن برای انجام درمان‌های ترکیبی از ۱۸ تا ۴۵ سالگی است. در واقع هرزمان که رشد استخوان‌های فک تمام شده باشد (۱۷-۱۸ تا ۲۱-۲۲ سالگی) می‌توان این جراحی را انجام داد.
با این وجود، گاهی ناهنجاری به قدری شدید است که جراحیِ زودتر از موعد یا چندمرحله جراحی ضروری می‌شود. در این شرایط، احتمال دارد که در سنین نوجوانی هم جراحی انجام شود. (مثلا بین ۱۲ تا ۱۶ سالگی).
این موارد بسیار نادر هستند. اما اگر با ناهنجاری‌های بسیار شدید و خاص روبه‌رو باشیم، ممکن است جراح و ارتودنتیست تصمیم بگیرند که از جراحی فک یا ارتودنسی سریع‌تر استفاده کنند.
توجه داشته باشید که درمان‌های ارتوسرجری در سنین کودکی انجام نمی‌شوند؛ و عمل‌هایی مانند جراحی شکاف کام ارتباطی به آن ندارند.
سوالات متداول
چه مشکلاتی علاوه بر ارتودنسی به جراحی فک نیاز دارد؟
ناهنجاری‌های شدید فکی و اسکلتی (مانند بیرون‌زدگی فک بالا یا عقب‌رفتگی فک پایین) با درمان‌های ارتودنسی درمان نمی‌شوند، و به جراحی اصلاحی فک احتیاج دارند.
اول جراحی فک انجام دهیم یا ارتودنسی؟
درمان‌های ارتوسرجری سه مرحله دارند: ارتودنسی قبل از عمل، جراحی فک و ارتودنسی بعد از عمل؛ در هرحالت، ابتدا درمان ارتودنسی انجام می‌شود. در یک متد جدید به نام سرجری فرست، ممکن است فاز اول ارتودنسی انجام نشود یا به صورت کوتاه‌مدت باشد. این کاملا به وضعیت بیمار و تشخیص متخصص‌ها بستگی دارد.
چند ماه بعد از جراحی فک، میتوانیم ارتودنسی کنیم؟
هرزمان فک به اندازه کافی بهبود یافته و پایدار شده باشد، می‌توان مرحله دوم ارتودنسی را آغاز کرد. این بازه از چندهفته تا چندماه متفاوت است، و تعیین زمان دقیق آن به تشخیص مشترک جراح و ارتودنتیست بستگی دارد.
به عمل همزمان جراحی فک و ارتودنسی چه میگویند؟
طبق تعریف وبسایت انجمن ارتودنتیست‌های ایران، درمان‌های ترکیبی که شامل جراحی فک و درمان ارتودنسی باشند، ارتوسرجری محسوب می‌شود.
آیا می‌توان از جراحی فک در بزرگسالی پیشگیری کرد؟
در صورتی که فرد در سنین کودکی برای معاینه به ارتودنتیست مراجعه کند، به احتمال زیاد تنها به کمک درمان‌های ارتودنسی می‌توان ناهنجاری‌ها را برطرف و از شدیدتر شدن آنها در آینده جلوگیری کرد.
کلام پایانی
ناهنجاری‌های فکی و دندانی زندگی روزانه و ساده‌ترین کارها (مانند غذا خوردن، صحبت کردن و خوابیدن) را بسیار چالش‌برانگیز می‌کند. تکمیل درمان با جراحی فک و ارتودنسی صرفا چندسال طول می‌کشد، اما نتایج آن تا پایان عمر پابرجاست.
چنانچه ناهنجاری‌ها شدید باشد، نمی‌توانیم از بین جراحی فک یا ارتودنسی یکی را انتخاب کنیم. زیرا اگر جراحی اصلاحی فک لازم باشد، حتما قبل و بعد از آن درمان ارتودنسی تجویز و انجام می‌شود.
هرچند بسته به وضعیت بیمار و نظر متخصص، شاید بتوان از رویکرد سرجری-فرست استفاده کرد. در این روش ارتودنسی پس از جراحی انجام می‌شود، یا اینکه مدت زمان فاز اولیه کوتاه‌تر می‌شود.
