ارتودنسی را همه می‌شناسند؛ همان سیم‌کشی قدیمی (و جدیداً پلاک‌های شفاف) که دندان‌ها را مرتب و لبخند را زیبا می‌کنند. اما در تعاریف تخصصی و پرونده‌های واقعی، ارتودنسی دندان بسیار مدرن شده و فراتر از اینها عمل می‌کند.
مطلب پیش روی شما، یک راهنمای کوتاه اما جامع درباره این درمان است. با ما همراه باشید تا ببینیم ارتودنسی چیست، چه انواعی دارد، برای چه افرادی مناسب است و اگر آن را جدی نگیریم، چه عوارضی منتظرمان خواهد بود.
ارتودنسی چیست؟
ارتودنسی (Orthodontics) یکی از رشته‌های تخصصی دندانپزشکی است که به تشخیص، پیشگیری و اصلاح ناهنجاری‌های دندانی، بایت و فک‌ها می‌پردازد.
ارتودنسی همچنین می‌تواند روی رشد صورت، که به‌عنوان ارتوپدی دندانی-صورتی (Dentofacial orthopedics) معروف است، تاثیر بگذارد و آن را اصلاح کند. در واقع این درمان هم سلامت دهان و دندان، و هم زیبایی آنها را را هدف می‌گیرد.
این درمان‌ها توسط دکتر ارتودنسی انجام می‌شوند؛ یعنی متخصصانی که پس از دوره ۵ ساله دندانپزشکی عمومی، به‌مدت ۵۰۰۰ ساعت (معادل ۳ سال مطالعه تمام‌وقت) در زمینه ارتودنسی دندان آموزش می‌بینند.
معرفی اجزای بریس ارتودنسی
بریس‌ها یکی از رایج‌ترین و قدرتمندترین دستگاه‌ها برای ارتودنسی دندان هستند، که از ۳ بخش اصلی تشکیل شده‌اند:
- براکت (Bracket): براکت‌ها یا نگین‌های ارتودنسی همان قطعات کوچکی هستند که با مواد مخصوص روی دندان‌ها چسبانده می‌شوند. براکت‌ها سیم ارتودنسی را در جای خود نگه می‌دارند، و به حرکت دندان‌ها کمک می‌کنند.
- سیم ارتودنسی (Archwire): سیم ارتودنسی یا آرچ‌وایر یک سیم نازک و منعطف است که از بین تمام براکت‌ها رد می‌شود، و دندان‌ها را به سمت جایگاه واقعی‌شان هدایت می‌کند.
- الاستیک ارتودنسی (Elastics): جدا از اورینگ‌های (O-Rings) دور براکت‌ها که آرچ‌وایر را محکم می‌کنند، یکسری الاستیک هم هستند که به نواحی خاصی از دهان نیروی اضافه وارد می‌کنند تا دندان‌ها در جایگاه درست‌شان قرار بگیرند.
درمان ارتودنسی برای چه کسانی مناسب است؟
حالا که می‌دانیم ارتودنسی دندان چیست، قصد داریم ببینیم چه افرادی به این درمان تخصصی احتیاج دارند:
- افرادی که اورجت (Overjet) دارند، یعنی دندان‌های جلویی فک بالای آنها بیرون‌زدگی دارد.
- افرادی که اپن‌بایت (Open bite) دارند، یعنی بین فک‌ها در بخش جلویی، عقبی یا کنارهها فاصله وجود دارد. مثلا دندان‌های آسیا روی هم قرار می‌گیرند، اما دندان‌ها جلویی روی هم قرار نمی‌گیرند فرد نمی‌تواند به‌درسیت غذا را بجود.
- افرادی که اوربایت (Overbite) یا دیپ‌بایت (Deep bite) دارند، یعنی دندان‌های فک بالا دندان‌های فک پایین را بیش از حد می‌پوشانند؛ چون مقداری همپوشانی عادی است. به عبارت ساده‌تر، یعنی فک بالا جلوزدگی دارد.
- افرادی که آندربایت (Underbite) یا ریورس‌بایت (Reverse bite) دارند، یعنی دندان‌های جلویی فک پایین جلوزدگی دارند.
- افرادی که کراس‌بایت (Crossbite) دارند، یعنی دندان‌های بالایی‌شان در داخل دندان‌های پایینی قرار می‌گیرند. این ناهنجاری را به‌صورت هم‌راستا نبودن دندان‌های بالایی و پایینی هم میتوان تعریف کرد.
اینها مشکلات مربوط به بایت (نحوه ترازبندی و هماهنگی دندان‌ها و فک‌ها) هستند. اما کاندیدهای ارتودنسی دندان به همین‌جا ختم نمی‌شوند، و این درمان برای افراد زیر هم مناسب است:
- افرادی که دندان‌های نامرتب و شلوغ دارند. وقتی استخوان فک برای همه دندان‌ها فضای کافی را نداشته باشد، شلوغی یا ازدحام دندانی (Crowding) رخ می‌دهد. دندان عقل نهفته هم می‌تواند این مشکل را ایجاد کند.
- افرادی که از فاصله بین دندان ها رنج می‌برند. وجود فاصله می‌تواند به خاطر از دست دادن دندان‌ها ایجاد شود، یا صرفاً به‌خاطر مدل رشد دندان‌ها باشد.
- افرادی که خط وسط دندان‌هایشان (میدلاین) تقارن نداشته باشد. این مشکل وقتی بروز می‌کند که دندان‌های فک بالا یا پایین به سمت راست یا چپ حرکت کرده باشند.
- افرادی که دندان نهفته دارند: گاهی‌اوقات دندان‌های دائمی در جای مناسبی رشد نمی‌کنند یا اصلا از لثه بیرون نمی‌آیند. ارتودنسی به هدایت و تثبیت این دندان‌ها در جایگاه درست‌شان کمک می‌کند.
اگر می‌خواهید بدانید سن مناسب ارتودنسی چیست، این ویدئو را ببینید. دکتر علیرضا خدیوی، متخصص ارتودنسی، اینجا درباره بهترین سن برای ارتودنسی صحبت کرده‌اند:
معرفی انواع روش های ارتودنسی دندان
درمان ارتودنسی با دستگاه‌ها و براکت‌ها متنوعی انجام می‌شود. بنابراین، بیمار می‌تواند گزینه ایده‌آل را با توجه به سبک زندگی، ترجیحات شخصی، بودجه و غیره، انتخاب کند. تمام این دستگاه‌ها را میتوان به ۲ گروه تقسیم کرد:
- ارتودنسی ثابت
- ارتودنسی متحرک
ارتودنسی دندان ثابت
منظور از ارتودنسی ثابت این است که دستگاه از ابتدا تا انتهای درمان داخل دهان می‌ماند، و بیمار نمی‌تواند آن را از دهانش خارج کند. انواع ارتودنسی ثابت عبارت‌اند از:
- ارتودنسی ثابت فلزی
- ارتودنسی دیمون
- ارتودنسی لینگوال
- ارتودنسی سرامیکی
ارتودنسی ثابت فلزی
بریس‌های ثابت فلزی شناخته‌شده‌ترین دستگاه برای ارتودنسی ثابت هستند، که براکت‌ها و آرچ‌وایرهای آنها تماماً از فلز (فولاد ضدزنگ درجه پزشکی) ساخته شده است. رنگ کش‌ها و الاستیک‌ها هم به سلیقه بیمار انتخاب می‌شوند.
ارتودنسی دیمون
ارتودنسی دیمون هم ذاتاً یک بریس ثابت فلزی است، با این تفاوت که از براکت‌ها کارآمدتر و جدیدتری استفاده می‌کند. براکت‌های دیمون (خودتنظیم) از براکت‌های معمولی کوچک‌تر و ظریف‌تر هستند، تمیز کردنشان ساده‌تر است، به کش‌های اورینگ نیاز ندارند، و طول درمان با آنها کمی کوتاه‌تر است.
ارتودنسی لینگوال
در ارتودنسی لینگوال (زبانی یا پشت‌دندانی) به جای اینکه براکت‌ها روی دندان‌ها نصب شوند، پشت آنها قرار می‌گیرند. همین مسئله پیچیدگی و حساسیت این روش را تا حدودی افزایش می‌دهد.
ارتودنسی دندان متحرک
در مقابل روش ثابت، ارتودنسی متحرک را داریم؛ یعنی دستگاه‌هایی که بیمار می‌تواند آنها را از دهان خود خارج کند. برای کسب بهترین نتیجه، بهتر است که تنها هنگام غذا خوردن و مسواک زدن دستگاه را بیرون آورد. در ادامه معروف‌ترین دستگاه‌های متحرک را معرفی کرده‌ایم:
- الاینرهای شفاف
- پالاتال اکسپندر
- فضانگهدارنده
الاینرهای شفاف
ترازکننده‌ها یا الاینرهای شفاف (Clear Aligners) که به‌عنوان ارتودنسی نامرئی هم شناخته می‌شوند، از مواد پلاستیکی بی‌رنگ ساخته شده‌اند و هیچ جزء سیمی‌ای ندارند.
این الاینرها طوری طراحی شده‌اند که به هردندان فشار معینی وارد کنند، و آنها را به‌صورت جزئی حرکت دهند. با پیشرفت فرایند درمان، بیمار باید از الاینرهای جدیدی استفاده کند تا دندان‌ها به جایگاه مدنظر نزدیک‌تر شوند.
پالاتال اکسپندر
همان‌طور که از نامش مشخص است، وسیع‌کننده کام یا پالاتال اکسپندر (Palatal Expander) برای پهن کردن سقف و کام دهان به کار می‌رود.
این دستگاه فک بالایی را با فشار ملایم روی دندان‌های آسیاب بالایی گسترش می‌دهد. وقتی هم فک به اندازه کافی گسترش پیدا کرد، دستگاه برای چندماه دیگر در دهان می‌ماند تا وضعیت فک تثبیت شود.
فضانگهدارنده
فضانگهدارنده یک وسیله کوچک است که بیشتر در ارتودنسی کودک استفاده می‌شود، و وظیفه آن حفظ کردن فضایی است که به‌دلیل افتادن یا کشیدن زودهنگام یک دندان ایجاد شده است.
فضانگهدارنده جلوی نامرتب شدن دندان‌ها را می‌گیرد؛ ظاهری حلقه مانند دارد، و می‌تواند از جنس فلز یا پلاستیک محکم باشد.
مراحل انجام ارتودنسی
مراحل ارتودنسی را میتوان در ۴ مرحله کلی جای داد:
- مشاوره ارتودنسی
- نصب براکت‌ها
- جلسات منظم معاینه بیمار
- گذاشتن ریتینرها
در ادامه هر گام را دقیق‌تر بررسی کرده‌ایم.
۱. مشاوره ارتودنسی
مشاوره و معاینه کامل گام اول هستند. ارتودنتیست با معاینه دقیق مشخص می‌کند که ریشه مشکل کجاست و بهترین روش برای ارتودنسی چیست. سابقه پزشکی بیمار هم کاملاً بررسی می‌شود تا متخصص مطمئن شود بیماری‌ای وجود ندارد؛ یا اینکه اگر هست، در روند درمان تداخلی ایجاد نمی‌کند.
۲. نصب براکت‌ها
با تکمیل معاینه‌ها و قالب‌گیری از دندان، فاز فعال درمان آغاز می‌شود؛ یعنی مرحله‌ای که براکت‌ها روی دندان‌ها نصب می‌شوند و دستگاه در دهان قرار می‌گیرد. این جلسه حدوداً ۱ ساعت طول می‌کشد و کمترین ناراحتی را برای بیمار ایجاد می‌کند.
پس از آن هم دستورالعمل‌های مراقب از دستگاه، جلسات ویزیت (برای تنظیم دستگاه) و سایر نکات تکمیلی به بیمار گفته می‌شود.
۳. جلسات منظم معاینه بیمار
صرف نظر از اینکه روش ارتودنسی دندان چیست، متخصص باید آن را در فواصل زمانی معین تنظیم کند تا فشار کافی و مداوم به دندان‌ها در طول درمان وارد شود. علاوه بر این ویزیت‌ها، بیمار در صورت شکستن یا آسیب دیدن دستگاه هم باید سریعاَ به مطب مراجعه کند. در پایان این دوره براکت‌ها از روی دندان‌ها برداشته یا اصطلاحاً دی‌باند می‌شوند.
۴. گذاشتن ریتینرها
پس از تمام شدن فاز فعال و برداشتن بریس‌ها از روی دندان، فاز غیرفعال درمان آغاز می‌شود. حالا بیمار باید برای مدتی از نگهدارنده یا ریتینر ارتودنسی استفاده کند تا دندان‌ها در موقعیت جدیدشان تثبیت شوند.
این نگهدارنده‌ها می‌توانند ثابت یا متحرک باشند، و باید طبق توصیه متخصص از آنها استفاده کرد تا درمان کاملاً موفق باشد.
مزایای ارتودنسی دندان
ارتودنسی تمام ناهنجاری‌هایی که مرور کردیم را برطرف می‌کند. ضمن اینکه دندان‌های مرتب قطعاَ جذاب‌تر هستند و اعتماد به نفس را افزایش می‌دهند. اما دندان ارتودنسی مزایای بهداشتی-درمانی دیگری هم دارد:
- ارتقای سلامت دندان و دندان به‌دلیل سهولت در اجرای روتین‌های بهداشتی
- بهبود سلامت لثه‌ها و کمک به پیشگیری از بیماری‌های پریودنتال
- کاهش خطر پوسیدگی، ساییدگی، شکستگی و از دست دادن دندان‌ها
- کاهش خطر ابتلا به اختلال‌های مفصل فکی گیجگاهی (TMJ) و دردهای فک و گردن
- کاهش آسیب به بافت نرم دهان به‌دلیل نامرتبی دندان‌ها
- اصلاح مشکلات گفتاری و کمک به تلفظ درست حروف مختلف
- بهبود توانایی گاز گرفتن و جویدن غذاها، و کاهش سوءهاضمه و مشکلات گوارشی
- خلق توازن در چهره، افزایش زیبایی لبخند و بهبود اعتماد به نفس
- رفع مشکلات سینوسی ناشی از ساختار نامناسب فک و یا بهداشت ضعیف دهان و دندان
- بهبود کیفیت خواب از طریق کاهش دندان قروچه و آپنه خواب
- کاهش هزینه‌های ارتودنسی دندان در صورت اقدام به‌موقع
انجام ندادن ارتودنسی چه عوارضی دارد؟
تا حالا دیدیم ارتودنسی برای چیست و چه مزایایی دارد. اینجا توضیح داده‌ایم که در صورت اقدام نکردن برای درمان، چه عوارضی در انتظار بیمار خواهد بود:
- تشدید مشکلات ارتودنسی، تأثیر منفی روی رشد صورت و بهم زدن تناسب آن
- مختل شدن عملکرد دهان و دندان‌ها هنگام غذا خوردن و صحبت کردن
- افزایش بیماری‌های حفره دهان مانند حفره‌های دندانی، بیماری‌های لثه، بوی بد دهان و …
- ادامه‌دار شدن توزیع نابرابر نیرو روی مفصل فک و بروز اختلالات گیجگاهی-فکی
- احتمال بالای آسیب دیدن دندان‌های بیرون‌زده (مانند ترک خوردن یا لب‌پر شدن)
- خطر همیشگی آسیب به بافت‌های نرم مانند لثه، گونه‌ها و لب‌ها
- افت سلامت عمومی به‌دلیل هضم معیوب، اختلالات گفتاری، بوی بد دهان و بیماری‌های دندانی
- تأثیر منفی روی عزت نفس و زیبایی ظاهری
نکات مهم مراقبت از دندان ها در ارتودنسی
استفاده و نگهداری درست از دستگاه ارتودنسی، کمک زیادی به کسب نتیجه دلخواه (بدون تأخیر و انحراف از روند درمان) می‌کند. در ادامه این نکات مهم را مرور کرده‌ایم:
- پس از هر وعده غذایی و پیش از خواب نخ دادن بکشید و مسواک بزنید تا دندان‌ها و اطراف براکت‌ها کاملاً تمیز شوند. بهتر است از مسواک‌های نرم و یا نمونه‌های مخصوص دندان ارتودنسی شده استفاده کنید.
- از دهانشویه‌های حاوی فلوراید و ضدباکتری برای کاهش پلاک و جلوگیری از التهاب لثه استفاده کنید؛ اما توجه داشته باشید که اینکار به هیچ‌وجه جای مسواک زدن و نخ دندان کشیدن را نمی‌گیرد.
- از غذاهای سفت و چسبناک مانند ته‌دیگ، پاپ‌کرن، تافی‌ها، آدامس و … پرهیز کنید. این غذاها می‌توانند به اجزای بریس‌ها آسیب بزنند و تمیز کردنشان هم دشوار است.
- عادت‌های آسیب‌زا مانند جویدن ناخن یا سر مداد و خودکار را کنترل کنید، چراکه می‌توانند به دستگاه ارتودنسی آسیب بزنند.
- در صورت انجام ورزش‌های تماسی، حتما از محافظ دندان استفاده کنید تا بریس‌ها و دندان‌هایتان آسیب نبینند.
- به‌موقع در جلسه‌های ویزیت برای بررسی پیشرفت درمان، تنظیم دستگاه و تعویض الاستیک‌ها مراجعه کنید.
- از دستگاه‌های متحرک دقیقاً طبق دستورالعمل متخصص استفاده کنید. مثلاً اگر گفته شده ۲۲ ساعت در روز دستگاه را در دهان بگذارید، دقت کنید که کمتر از این نشود.
سوالات متداول
در ادامه به پرسش های پرتکرار شما در مورد ارتودنسی دندان می‌پردازیم.
آیا ارتودنسی دندان محدودیت سنی دارد؟
خیر. این درمان هیچ محدودیت سنی ندارد؛ و کودکان، نوجوانان و بزرگسالان می‌توانند از فواید آن بهره‌مند شوند.
ارتودنسی را از چه سنی بهتر است شروع کرد؟
بهترین سن برای ارتودنسی زمانی است که همه دندان‌های شیری (یا بیشتر آنها) افتاده، و بیشتر دندان‌های دائمی رشد کرده باشند. این معمولاً بین ۱۱ تا ۱۴ سالگی اتفاق می‌افتد. اما برای معاینه زودتر، مثلاً در ۷ سالگی، هم میتوان اقدام کرد.
آیا ارتودنسی درد دارد؟
نصب براکت‌ها روی دندان‌ها درد ندارد. اما پس از قرار گرفتن آرچ‌وایر در براکت‌ها دردی طبیعی وجود دارد که در عرض چند روز تا یک هفته از بین می‌رود. پس از هربار تنظیم مجدد دستگاه هم دردی خفیف احساس خواهد شد.
هزینه ارتودنسی چقدر است؟
هزینه درمان بسته به نوع و شدت ناهنجاری، دستگاه ارتودنسی، نیاز یا عدم نیاز به کشیدن دندان و … متغیر است؛ ارقام دقیق را در صفحه «هزینه ارتودنسی» ببینید. توضیحات تکمیلی دکتر علیرضا خدیوی هم در این ویدئوست:
طول درمان ارتودنسی چقدر است؟
درمان‌های ارتودنسی بین ۱۲ تا ۳۶ ماه زمان می‌برند. مدت‌زمان دقیق درمان بسته به نوع و شدت ناهنجاری(ها)، مدل دستگاه، سلامت فک و لثه و دندان و … متغیر است. مثلاً این کیس خاص را ببینید:
آیا میتوان مدت زمان ارتودنسی را کاهش داد؟
با کمک روش‌های درمانی مدرن (مانند براکت دیمون)، حضور به‌موقع در جلسه‌های ویزیت، توجه به دستورالعمل‌های ارتودنتیست، مراقبت و استفاده صحیح از دستگاه میتوان مدت زمان ارتودنسی را تا جای ممکن کوتاه کرد.
چقدر امکان برگشت دندان ها بعد از ارتودنسی وجود دارد؟
در صورت استفاده نکردن از ریتینر پس از برداشتن بریس‌ها، احتمال برگشت یا ریلپس دندان‌ها (Relapse) بسیار بالا می‌رود.
امیدواریم با مطالعه این راهنما، ارتودنسی دندان و جنبه‌های مختلف آن را بهتر شناخته باشید. «دکتر علیرضا خدیوی» از ارتودنتیست‌های بسیار مجرب پایتخت هستند که در بالاترین سطوح آموزشی ایران و کانادا کسب مهارت کرده‌اند.
ایشان به همراه تیم‌شان در سه مطب مجهز به عنوان متخصص ارتودنسی میرداماد، شرق و غرب تهران پذیرای شما هستند. اگر برای رسیدن به لبخند ایده‌آل‌تان آماده‌اید، همین‌حالا روی «رزرو نوبت» بزنید. و برای اطلاع بهتر از روند ارتودنسی در این مراکز، ویدئوی زیر را ببینید:
مطالب مرتبط
آیا ارتودنسی در بارداری ضرر دارد؟
درمان و پیشگیری از آفت دهان حین ارتودنسی و بعد از آن
آیا درمان آپنه خواب با ارتودنسی ممکن است؟
ارتودنسی سرامیکی + مزایا، معایب و کاربرد براکت سرامیکی
دلایل و درمان حساسیت دندان در ارتودنسی و بعد از آن
ورزش های مجاز و غیر مجاز در ارتودنسی + مراقبت از بریس‌ها حین ورزش